الکساندر سولژنیتسین؛ خائن یا پیامبر؟ - مجله سرگرمی

این نویسنده در آثار ادبی اش با بهره گیری از تجربه های زیسته خود، تاریخ سیاسی قرن بیستم کشورش، به ویژه سازوکار سرکوب سیستماتیک را روایت می نماید. با این حال، هرچند که اکنون دیگر ممنوعیتی برای انتشار آثار این نویسنده معترضِ پیشرو وجود ندارد، اما او همچنان در زادگاهش مهجور است.

از تولد تا زندان و تبعید

سولژنیتسین 11 دسامبر 1918 در شهر کیسلوفودسک واقع در قفقاز شمالی و در یک خانواده متوسط متولد شد. پدرش که داوطلبانه به جبهه های جنگ دنیای اول رفته بود، در ژوئن 1918، یعنی چند ماه پیش از آنکه فرزندش، الکساندر، به دنیا بیاید، در بازگشت از جبهه در یک تصادف شدیدا زخمی شد و درگذشت. الکساندر تا شش سالگی نزد خانواده مادرش سپرده شد، زیرا مادرش در شهر روستوف به عنوان منشی مشغول به کار بود.

الکساندر سولژنیتسین با این که از همان نوجوانی به ادبیات علاقه داشت، اما تصمیم گرفت که در دانشگاه روستوف در رشته ریاضیات و فیزیک تحصیل کند. او با این حال، همزمان به صورت مکاتبه ای در زمینه ادبیات و فلسفه آموزش می دید و در کلاس های انگلیسی و زبان لاتین نیز ثبت نام کرد.

در همین دوران بود که تحت تأثیر فضای کمونیستی حاکم، سولژنیتسین هم هوادار این ایدئولوژی شد.

در 1936 با ناتالیا ریچتوفسکایا که یک دانشجوی شیمی بود آشنا شد و چهار سال بعد، در 27 آوریل 1940 با او ازدواج کرد. سولژنیتسین در ژوئن همین سال تحصیلات دانشگاهی خود را به خاتمه رساند و همچنین به مسکو رفت تا امتحانات خاتمهی رشته ادبیات را نیز بگذراند.

دقیقا در همین روزها بود که آلمان به شوروی اعلان جنگ کرد. با آغاز جنگ، سولژنیتسین به ارتش سرخ پیوست و یک سال بعد، با درخواست خودش، به یک مدرسه نظامی رفت. او در ارتش مدارج نظامی را طی کرد و در 1944 نشان ستاره سرخ گرفت.

اما چند ماه بعد، در فوریه 1945، به دنبال انتقادهایی که در نامه نگاری های شخصی اش علیه سیاست و صلاحیت نظامی استالین مطرح نموده بود، از طرف بخش ضدجاسوسی ارتش سرخ بازداشت شد. او در یکی از این نامه ها نوشته بود که استالین - که از سوی رسانه های رسمی دوست تمام سربازان خوانده می شد - با پاکسازی هایی که انجام داده، تیشه به ریشه ارتش زده است.

علاوه بر سولژنیتسین، گیرنده این نامه هم بازداشت شد و هر دو به تشکیل یک سازمان ضدانقلابی متهم شدند. با همین اتهام سولژنیتسین در تابستان 1945 به هشت سال زندان در اردوگاه کار اجباری (گولاگ) محکوم شد. در 1952، ناتالیا ریچتوفسکایا که از سوی دولت همسر دشمن مردم خوانده می شد، برای اینکه بتواند شغلی پیدا کند از سولژنیتسین طلاق گرفت.

در فوریه 1953، دقیقا چند هفته پیش از مرگ استالین، سولژنیتسین از اردوگاه خارج شد، اما برای گذراندن تبعید ابد به قزاقستان فرستاده شد. در آنجا بود که بیماری سرطان که در اردوگاه به آن مبتلا شده بود، درمان شد. کتاب بخش سرطان حاصل این دوران است. اما پس از تجدیدنظر در مجازاتش، در 1956، در شهر ریازان در دویست کیلومتری جنوب مسکو ساکن شد و به تدریس فیزیک پرداخت.

او یک سال بعد با همسر سابقش دوباره ازدواج کرد، اما زندگی مشترک مجدد آنان پانزده سال بیشتر دوام نیاورد و در سال 1972، این بار نه به دلایل سیاسی، بلکه به دلایل شخصی از یکدیگر جدا شدند. سولژنیتسین یک سال بعد با ناتالیا دمیتریونا 32 ساله که او هم ریاضیات خوانده بود، ازدواج کرد. سولژنیتسین به غیر از دیمیتری، پسری که از ازدواج اولش داشت، از ازدواج دومش نیز دارای سه فرزند شد.

تولد یک نویسنده

الکساندر سولژنیتسین تا چهل و چهارسالگی به عنوان نویسنده شناخته شده نبود. در سال 1962 بود که به لطف انتشار داستان یک روز ایوان دنیسوویچ در نووی میر، نشریه اتحادیه نویسندگان شوروی، هم در کشورش و هم در دنیا شهرت یافت. این رمان شرایط زندگی در یک اردوگاه کار اجباری در دهه 1950 را به تصویر می کشد.

پس از انتشار این داستان بود که سولژنیتسین به کرملین دعوت شد و با نیکیتا خروشچف، رهبر وقت شوروی که چاپ یک روز ایوان دنیسوویچ با اجازه شخصی او اجرا شده بود، دیدار کرد. اما دو سال بعد، وقتی لئونید برژنف به قدرت رسید محدودیت ها برای انتشار آثارش روز به روز افزایش یافت.

سولژنیتسین در اواخر دهه 1960، در یک نامه به پنجمین کنگره نویسندگان شوروی خواهان حذف کامل سانسور - چه سانسور آشکار و چه سانسور پنهانی - تولیدات هنری شد. او همچنین خطاب به همکارانش نوشت: شما فقط مردگان را دوست دارید.

در همین دهه بود که رمان درخت بلوط و گوساله توضیح مبارزه اش با حکومت شوروی را منتشر کرد. نویسندگان دیگری هم بودند که در آن موقع به سهم خود ادبیات ضدشوروی را پایه گذاری کردند که تا فروپاشی این حکومت ادامه داشت. مثل وارلام شالاموف که قصه های کلیما را نوشت اما آثارش به اندازه سولژنیتسین با استقبال روبرو نشد.

همچنین در همین دوره بود که رمان های اولین دایره و بخش سرطان و همچنین اولین بخش از شاهکار تاریخی سولژنیتسین به نام چرخ سرخ در غرب منتشر شد و جایزه نوبل ادبیات را در سال 1970 برای او به همراه آورد. اما او از بیم از دست دادن ملیت شوروی و به دنبال آن ممنوعیت بازگشت به کشورش، نتوانست به استکهلم برود تا جایزه اش را دریافت کند.

از آن پس زندگی سولژنیتسین بیش از پیش تحت نظر سرویس های اطلاعاتی شوروی نهاده شد. به همین دلیل او بخشی از مدارک خود را در خانه یکی از دوستانش گذاشت و در 1969، زمانی که از آزار و اذیت حکومت به ستوه آمد، در خانه یکی از دوستانش ساکن شد.

با این حال، فشار بر این نویسنده معترض ادامه داشت. در سال 1971 از یک حمله جان سالم به در برد و نزدیک بود یکی از همکارانش نیز در یک تصادف کشته شود.

انتشار مجمع الجزایر گولاگ و خروج از شوروی

در سال 1973، نسخه دستنویس کتاب مجمع الجزایر گولاگ به طرز معجزه آسایی از روسیه خارج شد و در پاریس به زبان روسی به چاپ رسید. او در این کتاب، ماهیت نظام توتالیتر شوروی را از درون اردوگاه های کار اجباری نشان می دهد. سولژنیتسین این کتاب را در سال های 1958 تا 1967 روی کاغذهای کوچکی نوشته و در باغ خانه های دوستانش دفن نموده بود و همزمان یک کپی از آن را به وسیله یکی از دوستانش به غرب فرستاده بود.

سولژنیتسین قصد داشت کتاب مجمع الجزایر گولاگ پس از مرگش به عنوان نوعی وصیت نامه منتشر شود، اما پس از آنکه یکی از دوستانش خودکشی کرد، این تصمیمش عوض شد. این دوست سولژنیتسین محل اختفای یکی از نسخه های این کتاب را به سازمان اطلاعات شوروی (کاگ ب) لو داده بود.

نسخه دستنویس کتاب مجمع الجزایر گولاگ

مجمع الجزایر گولاگ مثل دیگر کتاب هایی که پیش از آن درباره اردوگاه های کار اجباری در شوروی نوشته شده، یک شهادت دست اول به شمار می رود، اما نسبت به آنها، بسیار دقیق تر و جزئی تر شرایط این اردوگاه ها را توضیح داده و حتی احکام و قوانینی را که سیاست زندان در حکومت شوروی را تشکیل می داد، ذکر نموده است.

انتشار این کتاب در فرانسه با محکومیت آن از سوی حزب کمونیست روبرو و نویسنده اش هوادار نئونازی ها خوانده شد. اما در آلمان هاینریش بل، نویسنده بزرگ این کشور، زمینه اسکان سولژنیتسین در شهر زوریخ سوئیس را فراهم کرد تا اینکه در نهایت سولژنیتسین به آمریکا مهاجرت کرد.

در این دوره بود که این نویسنده روس گفت وگوهای متعددی با رسانه ها انجام داد و در جاهای مختلف مثل دانشگاه هاروارد در سال 1978 سخنرانی می کرد. او که در کودکی آموزش ارتدوکس دیده بود، با این که به غرب پناه آورده بود، اما به ماتریالیسم غربی بدگمان بود و در یک سخنرانی در سال 1975 در سنای آمریکا، از وجه مصرفی جامعه غرب انتقاد کرد.

سولژنیتسین در آمریکا در شهر کاوندیش در ایالت ورمانت ساکن شد و آنجا بود که بیشتر وقت خود را صرف نوشتن ادامه رمان چرخ سرخ کرد؛ رمان تاریخی چند جلدی درباره انقلاب روسیه.

بازگشت به روسیه

به دنبال اصلاحات گورباچف، ملیت سولژنیتسین به او بازگردانده شد و مجمع الجزایر گولاگ در وطن نویسنده به چاپ رسید. او چندی پس از فروپاشی شوروی، در 1994 به وطنش بازگشت و با قطار به مدت یک ماه کشورش را گشت. از آن پس، در روسیه ساکن شد و در 2008 در مسکو درگذشت.

پس از مرگ این نویسنده، بعضی از آثار او از جمله یادداشت های روزانه اش درباره نگارش رمان چرخ سرخ که دهه ها به طول انجامید، منتشر شد. او در این یادداشت ها، علاوه بر مسائل سیاسی و ادبی ای که مطرح می نماید، نظر خود درباره نوشتن رمان را نیز توضیح می دهد. سولژنیتسین درباره چرخ سرخ گفته بود: اگر قبل از چرخ سرخ به شوروی بازگردم در واقع مثل آدمی لال خواهم بود. هیچکس نخواهد فهمید که حرفم چه بوده است.

مراسم خاکسپاری سولژنیتسین در روسیه، با ادای احترام از سوی مقامات به ویژه ولادیمیر پوتین همراه بود، اما یک دهه پس از مرگ این نویسنده، او تا حدودی در کشورش به فراموشی سپرده شده است.

با گذشت بیش از ربع قرن از فروپاشی شوروی، نسل جوان امروز روسیه نه چیز زیادی از آن دوران می داند و نه علاقه چندانی به خواندن آثار نویسندگانی چون سولژنیتسین نشان می دهد. آن اشتیاقی که برای خواندن مخفیانه آثار این نویسنده معترض وجود داشت به نظر می رسد دیگر از بین رفته است. این درحالی است که حتی گاهی در روسیه امروز، زمزمه هایی مبنی بر نفی سرکوب های استالین به گوش می رسد.

در یک نظرسنجی که سال گذشته در روسیه درباره چهره های ماندگار قرن بیستم این کشور انجام شد، سولژنیتسین در صندلی پنجم نهاده شد، یعنی پائین تر از ولادیمیر ویسوتسکی، خواننده و بازیگر، یوری گاگارین فضانورد، مارشال گئورگی ژوکوف، از فرماندهان دوران جنگ دنیای دوم و حتی استالین!

با این حال، به مناسبت دهمین سالمرگ و صدمین سال تولد سولژنیتسین چندین مراسم در بزرگداشت او در روسیه برگزار شده، از جمله پرده برداری از مجسمه او در خیابانی به نامش در مسکو. همچنین یکی از پسران این نویسنده، که تنها باقیمانده خانواده سولژنیتسین در خارج از روسیه است، اپرایی را بر اساس رمان یک روز ایوان دنیسوویچ نوشته پدرش به روی صحنه معروف ترین سالن تئاتر مسکو برده است.

بزرگداشت سولژنیتسین در روسیه در حالی است که بعضی از بازگشت دوران سرکوب استالینی به این کشور سخن می گویند.

به عنوان نمونه، در سال 2015 اولگ سنتسوف، کارگردان اوکراینی از سوی دستگاه قضائی روسیه به اتهام تروریسم به بیست سال زندان محکوم شد. کیریل سربرنیکوف، کارگردان تئاتر نیز بیش از یک سال است که در حبس خانگی است. همچنین یک خواننده رپ روسیه که در شعرهایش از حکومت انتقاد می کرد مسموم شد و از فعالیت یک گروه موسیقی الکترونیک نیز جلوگیری شده است.

سولژنیتسین در ایران

آشنایی خوانندگان فارسی زبان آثار الکساندر سولژنیتسین در ایران، به انتشار ترجمه های مترجمانی چون عبدالله توکل از آثار این نویسنده بازمی شود. علاوه بر این مترجم که مجمع الجزایر گولاگ را به فارسی ترجمه کرد، رمان مهم یک روز ایوان دنیسوویچ نیز در نیمه اول دهه شصت خورشیدی با ترجمه رضا فرخفال به چاپ رسید.

همچنین مترجمانی مثل اسدالله علیزاده، روشن وزیری و مینو مشیری نیز به سراغ این نویسنده رفته اند، اما هنوز بعضی از آثار مهم این نویسنده مثل چرخ سرخ به فارسی ترجمه نشده است.

با وجود ترجمه های متعدد از آثار سولژنیتسین در ایران، این آثار نتوانست محبوبیت کتاب های دیگر نویسندگان منتقد حکومت های توتالیتر مثل میلان کوندرا و ماریو بارگاس یوسا را کسب کند.

منبع: BBC

pariha.com: پریها: اخبار، سرگرمی، ورزش، فال، پزشکی، سینما، هنر، گردشگری

ariyablog.ir: آریا بلاگ: آخرین اخبار و رویدادهای ایران و جهان

hadiee.ir: مجله هدیه: از مسافرت تا ورزش از همه چیز و همه جا